بیشاپور، نگینی درخشان در دل تاریخ ایران، به عنوان یکی از شهرهای باستانی با میراث فرهنگی غنی و بناهای تاریخی شگفت‌انگیز، شناخته می‌شود. این شهر که در دامان تاریخ ایران جای گرفته، با ویرانه‌هایی که از دوران ساسانیان به جای مانده، همچون کتابی باز می‌گوید از داستان‌ها و رویدادهایی که در آن رخ داده‌اند. بناهای معماری ارزشمند بیشاپور، که هر کدام داستانی از دوران شکوه و عظمت این تمدن را در خود نهفته دارند، اکنون به عنوان شاهدانی از هویت تاریخی و فرهنگی این مرز و بوم به شمار می‌روند.
معماری بی‌نظیر بیشاپور، که در آن هنر و دانش مهندسی دوران باستان به کار رفته، نمایانگر تبحر و پیشرفته بودن فناوری‌های آن زمان است. این شهر باستانی، که همچون گوهری در دل کویر می‌درخشد، با خیابان‌ها و بناهایی که به دقت و ظرافت خاصی طراحی شده‌اند، نشان از برنامه‌ریزی شهری و توجه به جزئیات معماری دارد. بیشاپور نه تنها به عنوان مرکزی تجاری و اقتصادی در آن دوران مطرح بوده، بلکه به عنوان محلی برای تبادل فرهنگی و هنری نیز شناخته می‌شده است.
بازدید از این شهر باستانی، که هر گوشه و کنار آن حکایت از تمدنی دیرپا دارد، می‌تواند تجربه‌ای بی‌نظیر برای هر بازدیدکننده باشد. از معبد آناهیتا که زمانی محل پرستش و احترام به الهه آب بوده، گرفته تا تالار تشریفات شاپور که شاهد مراسم و جشن‌های باشکوه بوده است، هر بنایی در بیشاپور داستانی برای گفتن دارد. این شهر، که اکنون به عنوان میراثی جهانی از سوی یونسکو شناخته شده، به راستی گنجینه‌ای است که هر ایرانی و علاقه‌مند به تاریخ باید آن را بشناسد و قدر بداند.
تاریخچه بیشاپور
بیشاپور، که در استان فارس قرار دارد، از شهرهای کهن ایران است که در دوران ساسانیان بنیان نهاده شده و امروزه ویرانه‌هایی از آن به جای مانده که شاهدی بر شکوه معماری باستانی است. این شهر در سال ۱۳۹۷ به فهرست میراث جهانی یونسکو افزوده شد.
بیشاپور به عنوان یکی از شهرهای دارای تاریخچه‌ای دیرینه در ایران شناخته می‌شود و کتیبه‌های باستانی، زیبایی‌های معماری و تاریخی آن را به تصویر کشیده‌اند. نام این شهر در منابع تاریخی به شکل‌های مختلفی همچون بیشابور، بیشاپور، به شاپور، بیشاور و به اندیوشاپور ثبت شده است. بیشاپور که مرکز ایالت اردشیرخوره بوده، دارای آثار ارزشمند ساسانی مانند معبد آناهیتا است و معماری آن تحت تأثیر سبک پارتی ساخته شده است.
پیدایش بیشاپور
پیدایش بیشاپور به سال ۲۶۶ میلادی بازمی‌گردد و تحت فرمان شاپور اول، پادشاه ساسانی، آغاز شد. این شهر به عنوان نمادی از پیروزی شاپور در جنگ با امپراتوری روم بنا نهاده شد. شاپور تصمیم گرفت در منطقه‌ای با آب و هوای خوش و در مسیری که از تخت جمشید به تیسفون می‌رسید، شهری بنا کند. این راه باستانی تخت جمشید و استخر را به شوش متصل می‌کرد. شاپور نام خود را بر این شهر نهاد و بیشاپور را پایه‌ریزی کرد. برای ساخت این شهر، معمارانی از سوریه با نام اپسای به عنوان معماران انتخاب شدند. این شهر به عنوان یکی از شاهکارهای معماری ساسانی شناخته شده و امروزه ویرانه‌های ارزشمند آن یادآور این تمدن باستانی است.
معماری بیشاپور
معماری بیشاپور بر اساس طرح‌های مهندسی یونانی که از ابتکارات هیپوداموس است، طراحی شده بود. این شهر در چهارچوبی مستطیل شکل ساخته شده و دارای چهار دروازه و دو خیابان اصلی بود که یکدیگر را قطع می‌کردند، یکی در جهت شمال به جنوب و دیگری از شرق به غرب. دروازه غربی به عنوان ورودی اصلی شهر بود.
بیشاپور دو بخش اصلی داشت:
- ارگ سلطنتی: این بخش شامل بناهای بزرگ و مهمی مانند معبد آناهیتا، تالار تشریفات شاپور، ایوان موزائیک و کاخ به والرین بود.
- منطقه عامه‌نشین: این بخش شامل خانه‌های مسکونی، حمام، کاروانسرا و بازار بود.
بیشاپور توسط عوامل حفاظتی مانند کوه، رودخانه، دیوارهای دژ و خندق احاطه شده بود تا امنیت آن تضمین شود. این ساختارها به بیشاپور کمک می‌کردند تا از هر نوع تهدید خارجی محفوظ بماند و به عنوان شهری با معماری برجسته و منحصر به فرد در دوران ساسانیان شناخته شود.
مکان جغرافیایی بیشاپور
بیشاپور در کناره‌ی دره‌ی چوگان قرار دارد و تقریباً ۱۹ کیلومتر از شهر کازرون فاصله دارد. همچنین این شهر در کنار رودخانه شاپور واقع شده است.
تاریخچه کاوش‌های باستان‌شناختی
از سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۹ شمسی، ژرژ سال و رومن گیرشمن از موزه‌ی لوور به عنوان نخستین گروه باستان‌شناسی در بیشاپور فعالیت کردند. آن‌ها ساختمان‌ها و آثاری را کشف کردند که به آن‌ها نام‌هایی مانند “آتشکده”، “کاخ خصوصی” و “ایوان مزین به کاشی‌کاری” اختصاص داده شد. این کاوش‌ها نزدیک به ۳۰ سال ادامه یافتند و سپس متوقف شدند.
در بهمن ماه ۱۳۴۷، یک تیم باستان‌شناسی ایرانی به رهبری دکتر سرفراز به منظور بررسی کاوش‌های قبلی و بازمانده‌های شهر بیشاپور به آنجا فرستاده شدند. این کاوش‌ها تقریباً ده سال به طول انجامید و در این مدت، آثاری چون دیوارها و برج‌های شهر، معبد آناهیتا، کاخ شاپور، مسجد دوران اسلامی و ستون‌های یادبود کشف شدند.
در سال ۱۳۷۵ میلادی، کاوش‌ها دوباره شروع شدند اما بار دیگر متوقف گردیدند. در اردیبهشت ۱۳۷۶، کاوش‌ها توسط آقایان مهندس مهریار و نوروزی از سر گرفته شد. از سال ۱۳۸۲، مهندس امیری به عنوان مسئول پروژه‌ی باستان‌شناسی بیشاپور منصوب شد و کاوش‌ها ادامه یافت.
بیشاپور به عنوان یک شهر باستانی مهم با معماری و تاریخ برجسته، تصویری از گذشته‌ی ایران است که می‌تواند علاقه‌مندان و پژوهشگران فرهنگی را به خود جلب کند. بر اساس یافته‌ها و تحقیقات باستان‌شناسی، ساختمان‌های بیشاپور با گذشت زمان فرو ریخته و تنها بقایایی از میراث عظیم این شهر باقی مانده است. این امر اهمیت حفاظت و مرمت تاریخ و فرهنگ مناطق باستانی را نشان می‌دهد. بازسازی و حفاظت از این آثار می‌تواند به حفظ هویت فرهنگی و تاریخی ایران کمک کند.
طراحی شهری بیشاپور نیز نمونه‌ای از معماری آن دوران است. شاپور با استفاده از معماری خاصی بیشاپور را بنا نهاد که بر طراحی و ساختار شهری تأثیرگذار بوده است. این موضوع بیانگر رویکرد متفاوت معمارانه‌ی آن زمان به ساختار شهری است. علاوه بر این، آکروپلیس بیشاپور به عنوان یکی از آثار مهم در طراحی شهری و سیاست‌های حکومتی دوران ساسانی، تعادل بین اصول دفاعی و تبارکننده‌ی شهر را در ساختار شهری آن دوران نشان می‌دهد.
با این وجود، حفاظت و مرمت آثار باستانی همواره یک چالش بزرگ است و باید با دقت و پایداری انجام شود تا این آثار برای نسل‌های آینده حفظ شوند و به عنوان نمونه‌های مهمی از فرهنگ و تاریخ ایران باقی بمانند.
آثار باستانی بیشابور
آثار تاریخی بیشاپور به عنوان گوهرهایی از میراث فرهنگی و تاریخی ایران در دوران ساسانیان شناخته می‌شوند. این محوطه شامل بناهای عظیمی چون معابد، کاخ‌ها، آندرون‌ها و حکاکی‌های باستانی است. برخی از این بناها عبارتند از:
معبد آناهیتا
کاخ والرین
ایوان موزائیک
ستون‌های یادبود سنگی بیشاپور
بیشاپور به عنوان یک محل برجسته از نظر تاریخی و فرهنگی، مکانی جذاب برای دوست‌داران تاریخ و هنرهای کهن است. این آثار نمادهای با ارزشی از تمدن ساسانیان را به نمایش می‌گذارند.
نقش برجسته دارابگرد
نقش برجسته دارابگرد که به “اسب پادشاه” نیز معروف است، یکی از نقوش مشهور باستانی ایران به شمار می‌رود. این نقش برجسته که در دوران ساسانی ساخته شده، دارای اهمیت و ارزش فرهنگی بالایی است.
ویژگی‌های بارز نقش برجسته دارابگرد شامل تصویری بزرگ و دقیق از اسب پادشاه است که در جلوی چهارپایه‌های اسب قرار دارد. این نقش برجسته با دیگر نقوش ساسانی تفاوت دارد، به طوری که اسب دو پای جلویی خود را صاف و مستقیم بر زمین گذاشته و فقط دو پای عقبی را بلند کرده است. این خصوصیت منحصربه‌فرد، جذابیت خاصی به نقش برجسته می‌بخشد. اسب در این نقش دارای کاکلی بر پیشانی است که نشان‌دهنده مقام سلطنتی یا پادشاهی آن است.
نقش برجسته دارابگرد به عنوان نمادی از اهمیت و جایگاه اسب در فرهنگ ساسانیان به کار رفته و قدرت، شکوه و اهمیت پادشاهی را در آن دوران نشان می‌دهد. به عنوان یکی از نقوش برجسته کهن، نقش برجسته دارابگرد تاریخ و هنر باستانی ایران را به تصویر می‌کشد و ارزش‌های فرهنگی و مذهبی آن زمان را بازتاب می‌دهد.
بنای معبد آناهیتا
معبد آناهیتا در بیشاپور، که در کنار کاخ شاپور و در دره بیشاپور واقع شده، یک سازه باستانی است. این معبد به شکل مکعبی ساخته شده و از سنگ‌های تراش خورده بدون استفاده از ملات ساخته شده و به سبک معماری هخامنشیان طراحی گردیده است. هر ضلع این مکعب حدود ۱۴ متر طول دارد و با استفاده از بست‌های آهنی به هم متصل شده‌اند. این معبد در ارتفاع تقریباً ۶ متری از زمین قرار دارد و از طریق پله‌هایی که از کاخ به سمت آن کشیده شده، قابل دسترسی است.
یکی از ویژگی‌های خاص این ساختمان، نبود سقف و وجود یک سیستم قنات برای هدایت آب از رودخانه شاپور به داخل معبد است. این سیستم آب را به داخل معبد هدایت می‌کند و پس از انجام مراسم و نیایش‌ها، آب را از طریق قنات به بیرون می‌برد. معبد آناهیتا یکی از بناهای باستانی مهم در منطقه بیشاپور به شمار می‌رود که نمونه‌ای از شاهکار مهندسی و معماری هخامنشیان است.
موقعیت نذورات در بیشاپور
موقعیت نذورات در شهر باستانی بیشاپور از اهمیت ویژه‌ای در تاریخ و معماری این مکان برخوردار است. ستون‌های مزین به خطوط پهلوی اشکانی و ساسانی، بازگوکننده داستان‌هایی از تاریخ شهرنشینی و رویدادهای کلیدی، به ویژه در دوره حکمرانی ساسانیان هستند.
کتیبه‌های حک شده بر این ستون‌ها، تاریخ‌های مهمی از زمان سلطنت اردشیر بابکان و شاپور اول را ثبت کرده و به تأسیس شهر بیشاپور و نقاط عطف آن اشاره دارند. این نوشته‌ها حاکی از گسترش دین زرتشتی و پیروی از اهورامزدا می‌باشند و توسط یک دبیر برجسته از شهر حران، که به خاندان و مناطق مختلف شهر افتخار می‌کرده، ساخته شده و به شاپور، پادشاه مزداپرست ساسانی، تقدیم گردیده‌اند.
این ستون‌ها به عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار باستانی بیشاپور شناخته شده و دارای ارزش‌های تاریخی و فرهنگی فراوانی هستند. آن‌ها به ما در فهم بهتر تاریخ و فرهنگ شهر باستانی بیشاپور کمک می‌کنند.
کاخ والرین در بیشاپور
کاخ والرین، که اخیراً به نام قصر ملکوت نیز شناخته می‌شود، یکی از بناهای تاریخی شهر بیشاپور است. ویژگی‌های بارز این کاخ عبارتند از:
کاخ والرین و معبد آناهیتا دارای شباهت‌های ساختاری هستند. این بنا نیز با استفاده از سنگ‌های بزرگ تراش‌خورده ساخته شده و دیواره‌های آن با بست‌های فلزی تزئین شده‌اند.
کاخ والرین در فاصله 150 متری شمال آتشکده بزرگ بیشاپور قرار دارد و بخشی از مجموعه باستانی بیشاپور به شمار می‌رود و با سایر سازه‌ها از جمله معبد آناهیتا در ارتباط است.
قسمت‌هایی از کاخ والرین در طول زمان غارت شده و اکنون به عنوان آثار باستانی در موزه‌های سراسر جهان به نمایش گذاشته شده‌اند که تاریخ و فرهنگ کهن بیشاپور را به تصویر می‌کشند.
کاخ والرین به عنوان یک نمونه برجسته معماری باستانی در بیشاپور، همچنان مورد مطالعه و تحقیق دانشمندان تاریخ و بازدیدکنندگان از نقاط مختلف جهان قرار دارد.
دسترسی به بیشاپور
شهر بیشاپور در نزدیکی کازرون واقع شده است، بنابراین برای بازدید از آن باید به سمت کازرون حرکت کنید. این سفر را می‌توانید با استفاده از وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس انجام دهید.
همچنین، اگر تمایل به سفر خصوصی دارید، می‌توانید از خودرو شخصی استفاده کنید. برای رسیدن به بیشاپور، ابتدا باید به جاده کازرون – برازجان بروید و سپس مسیر خود را به سمت بیشاپور تغییر دهید.
